Nhân dịp 100 năm ngày sinh của GS-TSKH Đỗ Tất Lợi (28/3/1919-28/3/2019), lễ kỷ niệm trang trọng vừa diễn ra tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Hồi ức về “vua” dược liệu đã được các thế hệ học trò và gia đình kể lại rất xúc động. Đối với tôi, ông không chỉ là thầy thuốc lớn mà còn là một con người rất yêu chữ nghĩa, văn chương…
Lễ kỷ niệm 100 năm ngày sinh của GS-TSKH Đỗ Tất Lợi diễn ra tại Trung tâm Văn hóa quận Phú Nhuận, ngoài đại diện gia đình ông từ Hà Nội và dòng tộc họ Đỗ tại TP Hồ Chí Minh thì còn có đông đảo học trò khắp các tỉnh thành miền Nam, từ Thừa Thiên - Huế, Gia Lai, Lâm Đồng… đến tận Bạc Liêu, Cà Mau. Có người trực tiếp học ông. Có người đọc, nghiên cứu và áp dụng từ sách của ông, tự nhận là học trò. Và nhiều nhà văn, nhà báo yêu quý ông, tất nhiên không thể thiếu vợ chồng nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn - người gọi ông là cậu ruột.
Từ lúc sinh thời Đỗ Tất Lợi đã được tôn vinh là “vua” dược liệu học nước ta mà bộ sách đồ sộ Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam của ông có thể sánh ngang với bất kỳ công trình nào khác về dược liệu nhiệt đới trên thế giới. Nhờ công trình này, Đỗ Tất Lợi trở thành người Việt Nam đầu tiên được Hội đồng Chứng chỉ tối cao Liên Xô phong thẳng học vị tiến sĩ khoa học năm 1968 mà không cần bảo vệ luận án, rồi được Nhà nước ta trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học kỹ thuật đợt đầu vào năm 1996.
GS-TSKH Đỗ Tất Lợi có một tình yêu mãnh liệt, niềm tự hào lớn lao đối với y học cổ truyền dân tộc, đặc biệt là qua biểu tượng hai vị tổ sư Tuệ Tĩnh và Hải Thượng Lãn Ông. Vì vậy, lúc tham gia kháng chiến chống Pháp ở Việt Bắc ông đã lấy bí danh Tuệ Lãn, như một đức tin và sự nhắc nhở mình sống cống hiến xứng đáng với tinh thần khoa học nhân văn của hai vị danh y thuốc Nam.
Sau ngày đất nước hòa bình thống nhất năm 1975, GS-TSKH Đỗ Tất Lợi một mình vào TP Hồ Chí Minh tiếp tục giảng dạy, sưu tầm, nghiên cứu, truyền bá các cây thuốc, vị thuốc Việt Nam và mở phòng mạch lấy tên Tuệ Lãn. Đây không chỉ là nơi khám chữa bệnh mà còn là địa chỉ văn hóa cho những người quan tâm đến y học cổ truyền, trong đó có những anh chị em trong làng báo, làng văn thường xuyên lui tới.
Mặc dù được gần gũi trò chuyện với GS-TSKH Đỗ Tất Lợi rất nhiều lần, nhưng tôi nhớ mãi hình ảnh lần đầu được gặp ông. Đó là một sáng mưa xuân 1995, trời lành lạnh, một cụ già mặc áo ấm, dáng vẻ “tiên phong đạo cốt” nở nụ cười an nhiên ung dung ra mở cửa đón khách. Căn nhà giản dị đầy hương vị thuốc Nam ở gần ga Sài Gòn. Mọi sinh hoạt tự ông lo liệu. Gia đình vẫn ở ngoài Hà Nội. Giữa thành phố náo nhiệt mà trông ông như người ẩn cư với đời sống nhẹ nhàng, thanh đạm. Dù tuổi đã cao nhưng tình yêu say mê thuốc Nam vẫn còn cháy bỏng trong lòng ông như thời trai trẻ.
Ngoài thuốc Nam, GS-TSKH Đỗ Tất Lợi rất yêu chữ nghĩa, thích thú văn chương. Đây là lẽ đương nhiên đối với một người sinh trưởng trong gia tộc “nhà Mai Lĩnh” mà bản thân ông rất lấy làm tự hào. Cùng với Hàn Thuyên, Đời Nay, Tân Dân… Mai Lĩnh là một trong những nhà xuất bản tiêu biểu trước năm 1945 quy tụ và ấn hành tác phẩm của nhiều nhà văn nổi tiếng như Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân, Đào Trinh Nhất, Phạm Cao Củng, Phan Khoang…
Nhà xuất bản Mai Lĩnh với hệ thống kinh doanh in ấn, phát hành sách báo rộng rãi do ông nội của Đỗ Tất Lợi là nhà nho yêu nước Đỗ Văn Phong chỉ đạo cho gia đình thành lập ở quê nhà Phúc Yên, Hà Nội, Hải Phòng, Sài Gòn… Ông Đỗ Văn Phong vốn hoạt động trong phong trào Đông Kinh nghĩa thục bị thực dân Pháp bắt đày biệt xứ tận đảo Guyane thuộc Nam Mỹ. Ông vượt ngục trốn sang Canada, tìm đường về Trung Quốc, rồi đi tàu thủy lần về Sài Gòn và ẩn mình ở miền Tây Nam Bộ tiếp tục hoạt động cứu nước.
Từ ý tưởng và chỉ đạo của ông, gia tộc họ Đỗ đã thành lập Nhà xuất bản Mai Lĩnh, ấn hành tờ Tiểu thuyết thứ ba, Hải Phòng tuần báo, ưu tiên in ấn các tác phẩm chống đối chế độ thực dân phong kiến. Nhà Mai Lĩnh có những đóng góp quan trọng vào đời sống văn hóa, khơi dậy tinh thần yêu nước trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945. Ghi nhận đóng góp ấy, một cuộc tọa đàm về Nhà xuất bản Mai Lĩnh đã diễn ra vào tháng 4/2018 tại Thư viện Quốc gia ở Hà Nội.
Từ nhỏ Đỗ Tất Lợi đã phải sống xa bố mẹ, xuống “nhà Mai Lĩnh” Hải Phòng ở với bà nội và mấy chú để ăn học. Nhà có cửa hàng sách báo. Mỗi sáng sớm việc đưa báo đến tay người đọc là rất cần thiết, vì họ muốn đọc báo trước giờ đi làm. Báo từ Hà Nội gởi về Hải Phòng thường khoảng nửa đêm, có khi ba bốn giờ sáng. Các thành viên gia đình Mai Lĩnh xúm nhau chia báo. Tờ mờ sáng, trước khi đi học, cậu bé họ Đỗ giúp các chú đưa báo đến nhà người đặt mua. Bán báo, Đỗ Tất Lợi cũng mê đọc báo. Vì lẽ đó, thói quen đọc báo về sau trở thành một nhu cầu không thể thiếu đối với ông trong cả cuộc đời.
Thích đọc báo, mê văn chương, lúc nhỏ Đỗ Tất Lợi đã ham đọc tiểu thuyết thần tiên, lịch sử, kiếm hiệp như Tiếng sấm đêm đông viết về Ngô Quyền, Cờ lau khởi nghĩa viết về Đinh Bộ Lĩnh... Tuy nhiên, do người lớn cấm con nít đọc truyện nên ông phải nhờ bạn bè thuê giùm truyện của nhà mình để trộm đọc. Ông bảo rằng: “Ngẫm lại bản thân mình, tôi thấy nhiều người không muốn cho con em đọc sách thần tiên, lịch sử như Phong thần, Tây du, Phong kiếm xuân thu… là không nên.
Tình yêu khoa học của tôi chính được nảy nở từ lúc được đọc những tiểu thuyết như thế, hay xem những buổi xiếc ảo thuật. Sau này tôi nhanh chóng yêu thích những môn khoa học tự nhiên như lý, hóa chính vì tôi thấy những môn học này giúp con người gần như thần tiên, mà các cuốn truyện tôi đọc hồi bé đã gợi trí tưởng tượng”.
GS Đỗ Tất Lợi còn tâm sự rằng lớn lên mình rất mê truyện hiện đại Việt Nam, nhất là tác phẩm của ba nhà văn Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố và Vũ Trọng Phụng sáng tác trước năm 1945. Và ông còn bảo: “Ở miền Nam, chưa đọc Hồ Biểu Chánh thì chưa biết được nhiều về Nam Bộ”! Nhờ đọc truyện, ông bổ khuyết được nhiều kiến thức quan trọng về Đông y, đặc biệt qua các tác phẩm của nhà văn Ngô Tất Tố. Tác giả của Tắt đèn có người em ruột là ông lang mở cửa hàng thuốc ở Hà Nội, nên cụ biết rất rõ mặt trái của các thầy lang và đã phản ánh sâu sắc trong tác phẩm của mình.
Tôi nghĩ nếu không được thừa hưởng không khí văn hóa nhà Mai Lĩnh và yêu chữ nghĩa, văn chương thì GS Đỗ Tất Lợi dù có tư liệu phong phú đến đâu cũng khó thể hiện thành công bộ sách Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam một cách khoa học mà dễ đọc, phổ biến thông dụng đến mọi người đọc, nghiên cứu ở trong nước lẫn thế giới!
PHAN HOÀNG
